SELÇUKLU VE OSMANLI BAŞKENTLERİ (VII) -EDİRNE -

- Ey güzelim Edirne! Sen ne de güzel ve de vefalı bir şehirmişsin, seni bizden bizi de senden ayıran o vefasızlara, nankörlere  kıymet bilmezlere yazıklar olsun...-

Çanakkale’den ayrılıyoruz, rehberimiz Ali Bey’le vedalaştık. Yüzler asık. Çanakkale’nin hüznü çöktü içimize. Yorum bile yapacak halimiz kalmadı. Sadece otobüsün tekerlerinin sesini duyuyoruz. Sanki o da bizim hüznümüze katılmış, tonlarca yükün altında inleye inleye  çaresiz yol alıyor.

Edirne’deyiz 

Otelimiz butik otel, mükemmel. Karnımız zil çalıyor, otele yerleşir yerleşmez doğru ciğerciye koştuk. Edirne’ye gelmeden önce sorduk soruşturduk, Edirne’de ne yiyelim diye, sorulanlar aynı cevabı verdiler;

„Ciğer.“

“Peki ciğer nerede yenir?”

“Ciğerci Bahri” de. 

Personel, patron dahil tek sıra halinde kapıda karşıladılar bizleri. ‘Hoş geldiniz, hoşgeldiniz...’Fazla resmiyet de sıkıcı oluyor... “Oş geldiniz beya” diye yüksek sesle Trakya usulü bir gönderme yaptım ortaya...Cevap gecikmedi; “Oşgeldin beya karaçopar...” işte o kadar. Resmiyet yerini samimiyete bırakıverdi. Cevap işletme sahibinden gelmiş...Kuru-yağız denilen tiplerden, uzun boylu,  muhabbeti bol, neşeli bir kişilik... Ciğer müthiş.

Patrona soruyoruz, ‘Edirne ciğerini farklı kılan nedir?’

‘Asıl fark ciğerin kendisidir. Ciğer Edirne yöresinde yetişen danalardan elde edilir. Tabii ki karaciğer Bir süre dinlendirilen karaciğerin zarı soyulur, sinir ve damarlardan, kandan arındırılır. Sonra yaprak şeklinde incecik doğranır. Yöreye ait buğday ununa batırılır ve yine yöreye ait ayçiçek yağıyla kızartılır.  Tavada kızartılır, kızartma süresi 3-4 dakika kadardır.  

Sonra Edirne mahsulü olan özel kurutulmuş ve kızartılmış kırmızı biberle birlikte ince doğranmış soğan, tuz, sumak, maydanoz ve Karaağaç mahsulü kurutulmuş kırmızı biberler ile birlikte servis edilir.’

Muhabbet güzel, “Türk Kahvesi ikramı” ayrı bir lezzet. Su ve yanında lokum ile ikram ediliyor,  derken ipin ucunu kaçırmışız, zaman oldukça ilerlemiş. İşletmeden memnun olarak ayrılıyoruz, birlikte fotoğraf çekiliyoruz, kucaklaşıyoruz ve helalleşiyoruz.  “Güle güle beya.” İstikamet Selimiye Camii.

Edirne ve Selimiye Camii

Edirne rehberimiz İsmail Bey de işinin ehli birisi, insan olarak da mükemmel. İstanbul rehberimiz Nisa Hanım’ı da burada zikretmem gerekiyor. Tur sorumlusu Emin kardeşimin hakkını yememek lazım, her şehir için ayrı bir rehber bulmuş, her  biri diğerinden mükemmel. Gezimiz “Kültür Gezisi” olduğu için rehberlerin birikimli olması gerekiyor. Yüzeysel bir anlatım yerine detaylarda gizli olan önemli bilgiler ufkumuzu açıyor. Rehberlerimiz kuru bir tarihi malumattan daha ziyade, detaylarda saklı olan o önemli bilgileri bizlere aktararak, ‘Hmmm...’ dememize vesile oluyorlar.

Ve Edirne rehberimiz İsmail Bey...:

“Edirne 1361 yılında I.Murat tarafından fethedilmiş ve İstanbul’un fethine kadar 92 yıl boyunca Osmanlı Devleti’nin başkenti olmuştur. Fatih Sultan Mehmed ’in doğduğu (29 Mart 1432)  şehirdir Edirne. Sultan I.Mehmed, Yıldırım Bayezid de Edirne’de doğmuşlardır. İstanbul’un Fethi hazırlıkları ve planları Edirne Sarayı’nda yapılmıştır.

17. yy.’da İstanbul; Londra, Paris ve Roma’dan sonra Avrupa’nın en büyük beşinci şehriymiş. Edirne, 1453'te İstanbul'un başkent olmasından sonra önemini kısmen yitirse de, padişahların gözde yerlerinden biri olmaya devam etmiş. Mimari yenilikler Osmanlı’ya, bu kentin yapılarıyla gelmiş; hat ve süsleme sanatının en güzel örnekleri burada verilmiş, Edirne medreseleri yoğun tartışmalara tanık olmuş, tıp tarihine geçen ilk uygulamalar burada başlamış.

İmparatorluğun önemli bir şehri olan Edirne, kültürel mirasımızın en yoğun olduğu bir kenttir. İmparatorluk Edirne’nin üzerine basarak yükselmiştir desek abartılı olmaz. Bu özelliğini hâlâ görebiliyorsunuz. Camileri, çarşıları, köprüleri, sinagogları, kiliseleri, tarihi evleri ve  özellikle de içinde bulunduğunuz bu Muhteşem Selimiye Camii. Ayrıca  Eski Camii ve Beyazid Kulliyesi ile insanı büyüleyen müstesna bir şehirdir Edirne. Maalesef bu mükemmel şehir Türk milletinin hafızasında yer etmemiştir veya ettirilmemiştir. Osmanlı sultanlarına meme vermiş, onları beslemiş-büyütmüş, kimlik kazandırmış bu doğurgan şehir, Türk milletinin asil evlatlarına şehirlerden bir şehirmiş gibi öğretilmiş. Edirne’ye sırf bu vefasızlık yüzünden, “kayıp şehir” demek daha doğru olacaktır.

Selimiye Camii

Selimiye camii 16. Yüzyıla damgasına vuran bir Mimar sinan şaheseridir. Mimar Sinan 80 yaşındadır. Selimiye için, “Ustalık eserim“ demiştir. Selimiye, Osmanlı-Türk mimarlık tarihinin olduğu kadar, dünya mimarlık tarihinin de başyapıtları arasında olan bir eserdir. 1569-1575 yılları arasında II. Selim’in emriyle yaptırılmıştır. Çoook uzaklardan “Hey ! ben buradayım” diye size el sallayan Selimiye Camii, tarifi mümkün olmayan bir güzelliktedir.

Cami; kesme taştan yapılmıştır, toplam 2475 metrekarelik bir alanı kaplamaktadır, iç bölümü 1620 metrekare, kubbenin yerden yüksekliği 43.28, çapı ise 31.30 metredir. Kubbe, 6 metre genişliğindeki kemerlerle birbirine bağlanan 8 büyük ayağa oturur, 4 minaresi vardır. Minarelerin çapı 3.80, yüksekliği 70,89 m.dir. Her minarenin üçer şerefesi vardır. Giriş yönündeki her şerefeye ayrı ayrı yollardan çıkılır, çıkanlar birbirlerini görmezler. Diğer ikisine ise tek yolla çıkılır.

Cami, inşaatında kullanılan; taş, mermer, çini gibi malzemelerin yanında;  ahşap ve sedef gibi süsleme özellikleriyle de ön plana çıkar.  Mihrap ve mimberinde kullanılan mermer işçiliği harikuladedir.  Gördüğünüz gibi caminin ortasında müezzin mahfili vardır ve  12 mermer sütuna oturur. Altın varaklı edirnekâri kalem işçiliğiyle gözlerinizi kamaştırır. Caminin çini süslemelerinin ise, Osmanlı ve dünya sanatında ayrı bir yeri vardır. Çiniler, İznik’te yapılmıştır. Selimiye Camii ve Külliyesi, UNESCO Dünya Miras listesine dahil edilmiştir.

Arasta Çarşısı

Osmanlı İmparatorluğu’nun 19.yüzyıla kadar olan döneminde Edirne, çarşı ve hanlar bakımından, en gelişmiş ve en zengin şehirlerden biri olmuştur. Selimiye Arasta Çarşısı bunlardan biridir. Arasta, “aynı cins malı satan esnafın bulunduğu çarşı” demektir. Bu çarşıyı III. Murat, Selimiye Camii’ne gelir sağlamak için yaptırtmıştır. Mimarı Davut Ağa’dır. Çarşı; 73 kemerli ve boyu 225 metredir, içinde 124 dükkân vardır ve  4 kapıyla hizmete açılır.

Evliya Çelebi, buranın ‘Kavaflar Çarşısı’ olduğunu yazar. Çarşının ortasındaki kubbe “Dua Kubbesi’’ olarak bilinir. Her sabah dükkan sahipleri bu kubbenin altında toplanarak, hakkaniyete uygun bir hassasiyetle alış-veriş yapacaklarına dair, dua ederlermiş. Bu dua yemin anlamına gelirmiş.

Tarihi Arasta Çarşısı, Selimiye Camii’nin hemen altında bulunmaktadır. Merdivenlerden inerken  kendinizi zaman tünelinde yolculuk yapıyormuş gibi hissedersiniz. Sonra bir anda arastanın ışıl ışıl dükkanları çıkar karşınıza. Çarşıda iki şey sizi satın alınmak için beklemektedir; aynalı süpürge ve badem ezmesi.”

Akşam ve Yatsı namazlarımızı   cem ederek cemaatle kıldık Selimiye Camii’nde. Namazdan sonra yanımızda bir pîrifânî beliriverdi. Hoş-beşten sonra başladı konuşmaya. Caminin eski müezzini imiş, emekli olmuş, ancak cami ile alakasını hiç kesmemiş. Sabah akşam buralarda ziyaretçilere camiyi anlatmakla meşgul olurmuş.  Attı elini kulağına ve başladı kaside okumaya, ama ne okudu, hepimizi mestetti. Dayanamadım ve bir ilahi de ben patlattım, müezzinin beklemediği bir şey olmalı ki, bir an tereddüt etti, herhalde bu da nereden çıktı dedi,  baktı ben devam ediyorum, dayanamadı ve bana eşlik etmeye başladı, mükemmel bir düet...  Aman allah’ım o ne aküstik öyle. Müezzinin emekli olduktan sonra oradan ayrılmamasının sebebi bu aküstik olmalı. Bu arada etrafımızda bir halka oluşmuş, huşu içinde bizleri dinliyorlar ve sonunda da müthiş bir alkış. Camide alkış mı olurmuş demeyin, oldu işte. Günün yorgunluğunu bir çırpıda atıverdik üzerimizden.  “Bu duygu dolu havayı kaybetmeden, istirahate çekilelim” dedi rehberimiz İsmail, “Eyvallah” dedik ve sabah buluşmak üzere  vedalaştık. Çanakkale ve Edirne, aynı günde buram buram tarih kokan iki önemli mekân, bugün oldukça fazla duygusal anlar yaşadık, gittik gittik geldik. Yorgunluğumuzu aslında Selimiye Cammii’nde bıraktık ama, yine de tuttuk otelin yolunu.

Sultan II.Bayezid Külliyesi

Kahvaltıdan sonra, geç kalan olmadı. Hüseyin ve Fatma burada da ceza kesemediler. Herhalde herkes Edirne’yi görmek için sabırsızlanıyor olmalı. Zamanında çıktık yola.. Önce Bayezid Külliyesi. 15. yy.'da kurulan Bayezid Külliyesi’nin içinde bir şifahane varmış. Bedava sağlık hizmeti verirmiş. Osmanlı-Rus Savaşı’na kadar bu hizmetine devam etmiş. Her türlü hasta burada tedavi edilirmiş.  Akıl hastaları da tedavi edilirmiş. Cerrahi müdahaleler de yapılırmış. Hatta, Amerika’daki John Hopkins Hastanesi kurulurken bu kompleks incelenmiş ve model alınmış.

Ama sonradan bu külliye unutulmuş. Çok değil, bundan sadece 20 yıl öncesine kadar, Sultan II.Bayezid Külliyesi, tarihe damgasını vuran bu emsalsiz eser, maalesef koyun ağılı olarak kullanılıyormuş. 20 yıl önce Trakya Üniversitesi Sultan II.Bayezid Külliyesi’ne sahip çıkmış da orayı Sağlık Müzesi haline dönüştürmüş. Bu müze, bir Osmanlı Darüşşifa’sını günümüzde gerçek anlamda yaşatan tek müzeymiş. Bu özelliğiyle geçmişteki Selçuklu ve Osmanlı darüşşifalarının, tıp tarihimizdeki önemine ışık tutmaktaymış.

Müzenin açılışının 11. Yılında (23.04.2008) medrese bölümü ''Tıp Medresesi'' adı ile yeni bir bölüme daha kavuşturulmuş, böylece Tıp Medresesi Sağlık Müzesi'ni daha önemli bir noktaya taşımış. Bu çalışma ile 15.yüzyıldaki tıp medresesi ve ders ortamı işte şu gördüğünüz mankenlerle canlandırılmış ve böylece dönemin hekimlik eğitiminin bilinmeyen yönleri vurgulanmış. Burası, Osmanlı'da darüşşifa uygulamasının, hikâyesini, tasarımını, kullanılışını ve işletmesini tüm dünyaya kanıtlamış bir müzeymiş. Rehberimiz anlattı bütün bunları ve devam etti anlatmaya. Oldukça heyacanlıydı, belliki o da hazmedemiyordu olanları.

Tarihçesi

“Sultan II. Bayezid Külliyesi'nin temeli 1484 yılında bizzat Sultan II.Bayezid tarafından atılmıştır, dönemin ekonomik ve insan gücüyle 4 yıl gibi kısa sürede bitirilerek 1488 yılında hizmete açılmıştır. Çok kubbeli grafiksel yapısı ile dikkat çeken bu binalar topluluğunun mimarı, mimar Hayrettin'dir.
Sultan II. Bayezid Külliyesi; döneminin en önemli, sağlık, sosyal, eğitim ve dini kurumlarından biridir. Külliye; hastane, tıp medresesi, cami, misafirhane, imaret, hamam ve köprü gibi çok sayıda birimden oluşur. Çok amaçlı düşünülen bu kompleks aynı zamanda dönemin sosyal devlet anlayışını da yansıtır.
Külliyenin; şifahanesinde hastalara bakılmış, medresesinde öğrenciler yetiştirilmiş, camisinde ibadet edilmiş, tâbhanesinde misafirler ağırlanmış, aşhanesinde ise fakir fukara doyurulmuştur.

Bu Darüşşifa; az personelle çok hizmet vermeyi amaçlayan merkezi bir hastane olması ve bu alandaki ihtiyaçlarının ayrıntılı bir şekilde düşünülerek planlanmış olması açısından dünyada bir ilktir, benzerleri batıda ancak 200 yıl sonra yapılmaya başlanmıştır.
Bu hastanede, musikinin ve su sesinin huzur verici tınıları, taş duvarlarda yankılanarak şifaya dönüşür. Burada, İbni Sina'dan Farabi'ye; Selçuklulardan Osmanlılara uzanan köklü bir müzik terapi anlayışı, fiziksel ve ruhsal hastalıkların tedavisinde başarı ile uygulanmıştır.
Evliya Çelebi'nin "Orada öyle bir darüşşifa vardır ki; dil ile tarif edilmez, kalem ile yazılmaz" diyerek tanımladığı bu hastane, 400 yıl boyunca aralıksız olarak hastalara şifa dağıtmıştır.

Uzun yıllar dertlilere deva olan bu şifa yurdu, daha sonraki yıllarda, sadece akıl ve ruh hastalarının tedavi edildiği bir merkeze dönüşmüştür.
Bu hastanenin en büyük özelliği tedavide bir yöntem olarak; dönemin hekimlik bilgilerinin yanında musiki, su sesi ve güzel kokuların kullanılmış olmasıdır.

Her hastaya farklı makam
Bu Şifahane’de, 10 kişiden oluşan hânende ve sâzende topluluğu, haftanın üç günü sahnede yerini alır, her hastalığa göre farklı farklı makamlar çalıp söylerlermiş.
Örneğin, havale(epilepsi) ve felç rahatsızlıklarında; Rast, sinirli kişilere; Irak, baş ağrısı için; Rehavi, kalp hastalıkları için; Zirgule, zihni açıp zekâyı arttırmak için ise; İsfahan makamı çalınırmış.

Külliyenin medresesi

Külliyenin medresesi, döneminin en önemli tıp okullarından birisidir ve amacı hastaneye hekim yetiştirmektir. Medrese, önem rütbesi açısından Osmanlı’nın önemli medreseleri arasında yer alır. Müderris adı verilen hocası, yardımcısı ve kütüphane görevlisi vardır. Hocasına günde 60, öğrencilerine ise 2 akçe ödenirmiş.
Bu bölümlerdeki uygulama günümüzün eğitim ve uygulama hastanelerini andırır. Tıp Medresesi'nde eğitim gören öğrenciler aynı zamanda Darüşşifa’da usta çırak ilişkisi ile eğitimlerini tamamlarlarmış.
Evliya Çelebi, medrese için; "Külliyenin içinde Medresetü'l- Etibba ve odalarında talebeler vardır ki, her biri daima Eflatun, Sokrates, Filibos, Aristoteles, Galen, Pisagor gibi alimlerden söz eden olgun tabiplerdir, her biri bir fenne yönelip, hekimlik ilminde kıymetli kitaplara değer vererek, âdemoğullarının derdine deva bulmaya çalışırlar." diye yazar.

Bu medresede okutulan ve birçoğu Sultan II.Bayezid tarafından bizzat bağışlanan tıp kitapları günümüze kadar ulaşmıştır. Dönemin hekimliğini anlatan 37 adet kitap şu an Selimiye El Yazması Eserler Kütüphanesi'nde koruma altındadır.”

Harap olmuş mekanlar

Ben harap olmuş bu tarihi mekanları görünce duygulanıyorum, hem de çok duygulanıyorum, bazen ağladığım bile oluyor. Bayezid Külliyesi’ni ve o şifahaneyi görünce yine duygulandım ve Ali ulvi Kurucu’nun şiirini Rast makamında ilahi olarak o tarihi mekanda söyleyiverdim. Arkadaşlarım köşelere birer birer oturdular ve huşu içinde beni dinlediler, onlar da duygulanmış olmalı. Kızım Dilruba beni belki ilk defa böylesine duygu seline kapılmış olarak görüyor olmalı ki, sesimi kayıt altına almış. Osmanlı ve Selçuklular döneminde musiki ile tedavi konulu bir tez de hazırlamıştı üniversitede, belki de tezine uygun bir mekanda Rast makamında bir  ilahinin okunması onu etkilemiştir, kim bilir. Şiirin sözleri şöyle:

Doğmazdı kalbe iman, inmezdi arza Kur’an,
Meçhul olurdu esmâ, Levlâke yâ Muhammed! Levlâke

Mâtem tutardı gökler, gülmezdi hiç melekler,
Mahzûndur arş-i alâ, levlâke yâ Muhammed! Levlâke

Fesaddeknâke ya hayra’l berâ  yâ Rasulallah
Alâ mâ ci’tena Hakkan ileyna yâ Rasulallah
Zelamna nefsena kunna zalumen fi kitabillah
Semi’na kavlehu inna aredna yâ Resulallah
Fesaddeknake ya hayra’l berâ yâ ya Rasulallah
Alâ mâ ci’tena Hakkan ileynâ yâ Rasulallah

Saray-ı Cedid-i Âmire

Edirne Saray içi ya da Yeni Saray diye anılan bölgedeyiz. Kulağımız rehberimizde: “Edirne fethedildikten sonra ilk saray Sultan I.Murat tarafından 1365 yılında Kavak Meydanı denilen bu alanda yaptırılmış. Ancak daha sonra II.Murat tarafından Tunca Adası’nı da içine alan bu bölgede (Fatih Sultan Mehmet‘in sonradan genişlettiği) Saray-ı Cedid-i Amire adı verilen saray inşa edilmiş. İstanbul’un fethinden önce Padişahlar bu sarayda yaşarlarmış. Daha sonra İstanbul’a taşınan başkentte yeni bir saray inşa edilmiş ama Edirne’de ki bu saray önemini korumaya devam etmiş. Padişahlar sefere çıkarken, ya da avlanmak için Edirne’ye geldiklerinde bu sarayı kullanırlarmış.

Saray ‘93 harbi diye anılan Osmanlı-Rus Savaşı sırasında cephane deposu olarak kullanılmış, Rusların bölgeye yaklaşması üzerine de cephaneler ele geçirilmesin diye saray Vali Cemil Paşa ve Müşir Ahmet Eyüp Paşa‘nın kararıyla havaya uçurulmuş. Saraydaki değerli eşyalar da başta İngiltere olmak üzere çeşitli ülkelerin devlet başkanlarına gönderilmiş.”

Cephanelik olarak kullanılacak başka yer mi yoktu? Bu nasıl bir aymazlıktır. Tarihi miraslarımız maalesef bu şekilde peşkeş çekilmiş. Yurt dışında müzeleri gezerken gördüğüm eserlerimize bakıp iç geçirmişliğim çok olmuştur. Kültür gezilerinin zararlı bir tarafı vardır, burada olduğu gibi, yapılan ihanetleri gördükçe içiniz cız eder, duygulanırsınız, sinir siteminiz bozulur. Bu sarayın hikayesini dinleyince yine bir hoş oldum. O ilk saraydan, Osmanlı’nın temellerinin atıldığı, İstanbul’un Fethi’nin planlandığı o muhteşem saraydan geriye bir kaç duvar kalıntısı ve “ben bütün bunlara rağmen hâlâ ayaktayım” diyerek yıldızlara ulaşmaya çalışan “Adalet Kasrı” kalmış. Zaruret mi yoksa ihanet mi? Ben tam olarak anlayamadım. Varın kararı siz verin.

Adalet Kasrı

Saray kalıntılarından geriye kalan yere, Mimar Sinan’ın şaheseri Adalet Kasrı‘na geliyoruz. Adalet Kasrı 1562 yılında Kanuni Sultan Süleyman tarafından yaptırılmış. Selçuklu mimari tarzında inşa edilmiş, Bakanlar Kurulu (Divan-ı Hümayun) ve Yargıtay olarak kullanılmış.

Divan’ın toplandığı salonun ortasında edirnekâri işlemeli mermer bir havuz, köşede kafes ve arkasında padişahın tahtı varmış. Kasr’ın önünde iki tane taş var. Bunlardan sağdakine, seng-i arz deniyor, bu taş halkın, değerlendirilmek üzere, dilekçelerini üzerine bıraktığı taşmış, soldakine ise seng-i ibret taşı deniyormuş;  bu taşın üzerinde ölüm cezasına çarptırılanların kelleleri sergilenirmiş. İnsanın içi ürperiyor bu taşı görünce. İster istemez başınızı yokluyorsunuz yerinde mi değil mi diye.

Kırkpınar “Er Meydanı”

Biraz ilerde ise Kırkpınar “Er Meydanı” var. Meydana doğru yürürken yolda bizleri davullar ve zurnalar karşılıyor sanki. Kendimi güreş alanına doğru ilerleyen bir pehlivan olarak hissetmeye başlıyorum. Meydanın hemen önünde girişte baş pehlivanların heykelleri var. Eh işte bunları da heykel diye dikmişler oraya. Öyle albenisi olmayan cinsten heykeller bunlar. Dikilmiş olması için dikilmişler, pehlivanlara hakaret gibiler. O heykelleri görünce “Kırkpınar Er Meydanı” gözümüzde  küçülüverdi. Dikilmese belki daha iyi olacakmış.

İçeriye giriyoruz, stadyum şeklinde olan alanda biraz dolaşıp fotoğraf çekiyoruz, çekiliyoruz. Buraya gelip de güreşmemek olmaz. Hemen oracıkta Hüseyin’le bir de güreş tutuyoruz. “Allah, Allah İllallah, erler çıktı meydane, biri birinden merdane...” cazgırın bu seyirciyi heyacanlandıran haykırışıyla birlikte tozu dumana katıyoruz...

Geleneksel Kırkpınar güreşleri 1361 yılında Kırkpınar Çayırı’nda başlamış.1924 yılında Edirne Saray içi’ne alınmış, Kırkpınar başpehlivanı aynı zamanda Türkiye başpehlivanı ünvanını alırmış.  Rehberimizin anlattığı bu.

Davullar ve zurnalar eşliğinde girdiğimiz alandan yine aynı şekilde coşku ile çıkıyoruz. Kulağımızda Kırkpınar ezgileri ile yolumuza devam ediyoruz…

Allah,Allah İllallah,

Erler çıktı meydane,

Biri birinden merdane

Biri ak, biri kara

Mevla’m her birine kuvvet vere

Bu meydan er meydanıdır

Nice koç yiğitler

Bu meydandan geçti

Acı tatlı suyun içti, göçtü

Atlar gibi tepişin

Aslanlar gibi kapışın

Ya Muhammet, ya Ali

Pehlivanlar piri, Hz. Hamza Veli

Dellal çıksın aradan

Hepinize kuvvet versin Yaradan

Kırkpınar yağlı güreşleri

Kırkpınar yağlı güreşleri ile ilgili bir çok söylenti vardır. Bunlardan en yaygın olanı şöyledir; Rumeli’nin fethi sırasında Orhan Gazi’nin kardeşi Süleyman Paşa 40 askeriyle Domuzhisarı Kalesi ile birlikte birkaç kaleyi de ele geçirir. Bu birlik geri dönerken, bu gün Yunanistan sınırları içerisinde kalan Samona’ daki molalarında güreş tutuşurlar, ancak yenişemezler. Daha sonra bu iki güreşçi bir Hıdırellez gününde (6 Mayıs) yeniden güreşe tutuşurlar. Güreş sabah erkenden başlayıp gece yarısına kadar sürer, bu sefer yine yenişemezler ve çatlayarak ölürler ve orada bulunan bir incir ağacının altına defnedilirler. Yıllar sonra arkadaşları aynı yere gelirler ve arkadaşlarının gömülü oldukları o yerde  şırıl şırıl pınarların aktığını görürler ve bu yerin adını “Kırkpınar” olarak değiştirirler. Böylece Kırkpınar Yağlı Güreş geleneği başlarmış olur.

Bir başka rivayet de şöyledir:  Türkler Edirne'yi almadan yüz yıl önce Rumeli'ye Sarı Saltuk geçmiştir. Yağlı güreş geleneği onun zamanında başlamıştır. Türkler Sultan I.Murat döneminde bu geleneğe sahip çıkmış ve  Edirne’yi feth edince emir vermiş ve kırk yiğit akıncı anısına bir güreş düzenlenmiştir. Böylece bu güreşler, “Kırkpınar Güreşleri” adıyla tarihe geçer. Bundan sonra her yıl Hıdırellez günü Kırkpınar Güreşleri yapılması gelenek haline gelir.

Kırkpınar Güreşleri’nin yükünü Kırkpınar ağası kaldırır. Ağa; pehlivanları çağıran, yarışmaları düzenleyen, gelen konukları ağırlayan, yemek ve yatacak yerlerini temin eden, örf ve adetlere uygun olarak güreşlerin yapılmasını sağlayan, ödüller veren ve güvenliği sağlayan alan yetkilisidir.

Kırkpınar Güreşleri’nin yapıldığı çayır, sarayın hasbahçesiymiş. Bu çayır, yılda 3 gün kullanılırmış, diğer günler otopark olarak hizmet verirmiş. Sarayın tam ortasından da otoyol geçermiş.

Dünyada başka örneği yoktur herhalde bu saygısızlığın. Kazı ekibi bu saygısızlığa son vermek istemiş aslında; “Kırkpınar Güreşleri başka bir yerde yapılsın, stadı da yıkalım ve sarayın bahçesi meydana çıksın” diye müracaatlar yapılmış, ama hâlâ bir sonuç alınamamış (2016 Nisan).

Dar’ül- Hadis Camii

1435 yılında II. Murat tarafından Tunca nehri kıyısında yaptırılmıştır... Caminin yanındaki türbelerde II. Murat'ın oğulları ile III. Mustafa ve III. Ahmet'in çocuklarının kabirleri var.

Rivayet odur ki; Sultan Murad rüyasında Peygamber Efendimiz’i (s.) görmüş. Hz. Peygamber kendisinden Edirne’de bir Hadis Okulu ve bir cami inşa etmesini istemiş. Sultan Murad da bu emri yerine getirmek için inşaat hazırlıklarına başlanılmasını ferman buyurmuş ve temele ilk taşı da kendi elleri ile koymuş.
Bu rivayetten yola çıkan halk, Edirne’ye ikinci Kâbe demeye başlamış. Hem Dâr’ul- Hadis Camii’nin, hem de Selimiye Camii’nin Peygamber Efendimiz (s) ‘in işareti ile yapılmış olmasından kaynaklanırmış bu isimlendirme.  Ne yazık ki, bu önemli eserden de bugün sadece cami ayakta kalabilmiş, iki de şehzade türbesi.
İznik ve Bursa’da kurulan medreselerden sonra, Edirne Dâr’ul Hadis’i, Osmanlı’nın kurduğu, yüksek seviyeli medrese olarak karşımıza çıkmaktadır.

Gezimizin adı Selçuklu ve Osmanlı Başkentleri. Buraya gelinceye kadar, Kayseri’yi, Konya’yı ve Bursa’yı gördük. Buradan da İstanbul’a geçeceğiz. Osmanlı'ya başkentlik yapmış şehirleri ve Osmanlı’nın ünlü mimarlarının eserlerini görünce tarihimizle ne kadar da övünsek azdır diyoruz. Ve ilave ediyoruz; tarihimizi bize öğretmeyenler, hatta bizlere yalan söyleyen tarihi, gerçekmiş gibi  öğretenler utansın, diyoruz.   

Edirne Büyük Sinagogu

Edirne, Osmanlı’nın ikinci payitahtı olmasının verdiği kudret ve kucaklayıcılıkla, tarih boyunca farklı dinlere mensup halkların, asırlarca hoşgörü ile yaşadığı bir kent olmayı başarmış. Edirne’de Müslümanlar gibi, Hristiyanlar, Museviler ve Bahailer de kendi dini, sosyal ve iktisadi ihtiyaçlarına dair yapılar vücuda getirmişler, bu yapıların bir kısmı günümüze kadar ulaşmayı başarmış. Avrupa’nın en büyük, dünyanın ise üçüncü büyük sinagogu olan Edirne Büyük Sinagogu da bu yapılardan birisiymiş. O zamanlar Edirne’de 14 tane sinagog varmış.

1905 yılında Edirne’de büyük bir yangın çıkmış. Bu yangında camilerin yandığı gibi sinagoglar da yanmış. 20 bine yakın Yahudi nüfus ibadethanesiz kalmış. Sultan II. Abdülhamid 6 Ocak 1906 tarihinde bugün hâlâ ayakta duran bu gördüğünüz Büyük Sinagog’u (Kadoş ha Gadol)  yaptırmış. Bugün, Yahudilerin en fazla yaşadığı şehir olan Edirne’de hiç Yahudi yoktur.

Rehberimiz İsmail anlatmaya devam ediyor:’ Sinagog Nisan 1909’da, Pesah Bayramı arefesinde ibadete açılmış. Pesah, Hamursuz Bayramı demektir. Yahudi bayramıdır. İsrailoğulları’nın Mısır esaretinden kurtuluşunu anmak için kutlanır. Baharın gelişiyle aynı zamana denk düşen Pesah, tabiattaki tomurcuklanmalar gibi tüm dünyaya, zulüm altında ezilen toplumlara özgürlük yolunda bir umut mesajı iletmektedir. Bayramın adının tam olarak nereden geldiği üzerine tartışmalar olmasına rağmen genelde inanılan hikaye; Firavun İsrailliler’i özgür bıraktığında, İsrailliler,

ekmeklerinin hamurunun mayalanmasını dahi beklemeden hemen Mısır’ı terketmişler. Sonra da bu günü „Hamursuz Bayramı“ adı altında kutlamaya başlamışlar. Bundan dolayı, bayram boyunca ekmekler mayalanmazmış. Dolayısıyla bu gün, “ Mayasız ekmek yeme Festivali” olarak da adlandırılırmış. Bayram 7 gün boyunca devam edermiş.

Sinagog’un açılışında “Anoten” duası yapılmış. Anoten Duası, 15 yy.’dan itibaren (1492) İspanya’dan kaçan Sefarad Yahudileri’ne kapılarını açan Osmanlı Devleti’ne şükran duygusunu ifade etmek için yapılırmış. Dua, Osmanlı devlet erkanının Tanrı tarafından güçlü olması, ülkeyi sıhhatli idare etmesi, Tanrı’nın onların yollarını açması ve güç vermesi, onları koruması için okunan bir dua imiş. Edirne Büyük Sinagogu, günümüzde şehirde yeterli cemaati bulunmadığı için İstanbul gibi büyük şehirlerden gelenlerce özel günlerde ibadet için kullanılmaktaymış. 

Edirne Eski Cami (Ulu Camii)

Eski cami, Ulu cami, Karanfilli cami… Hangi isimle anarsanız anın; bu içinde bulunduğunuz cami Edirne’nin en kıymetli selatin camilerinden biridir. 1403 tarihinde Süleyman Çelebi tarafından yapılmaya başlanmıştır, Yıldırım Bayezid’in oğulları arasındaki taht kavgaları yüzünden 1414 senesinde, Çelebi Mehmet tarafından ancak tamamlanacaktır.

Eski Cami’nin  mimarı Konyalı Hacı Alâeddin’dir. Bir külliye camii olarak inşa edilmiş. Ne yazık ki, külliyenin camii, sebili ve bedesteni dışında diğer bölümleri günümüze kadar ulaşamamıştır.

Cami, kendisinden sonra büyük ve yeni camiler yapıldığı, aynı zamanda şehrin en eski ulu camisi olduğu için Eski Cami adıyla anılır. Evliya Çelebi, caminin halk arasında Karanfilli Cami diye de anıldığını kaydetmiş. Sebep olarak da namaz vakitlerinde cemaat saflar  arasına karanfiller koyarlarmış ve cami misler gibi kokarmış.

Eski Cami’nin biri merkezi olmak üzere 9 kubbesi vardır. Camiye 4 ayrı kapıdan girilir. Minarelerden biri tek, ötekisi 2 şerefelidir.  Bu şerefelere iki ayrı merdivenden çıkılır ve çıkanlar birbirini görmezler. Son cemaat yeri beş bölümlü ve ortadaki bölümün üzerinde bir kubbe yer alır.

Eski Cami’nin Hat Yazıları

Edirne’deki selatin camilerine dair bir tekerlemeden bahsedilir: “Selimiye’nin yapısı, Üç Şerefeli’nin kapısı, Eski Cami’nin yazısı…”

Gerçekten de, dışardan bakınca bir özelliği yokmuş gibi gördüğünüz caminin son cemaat yerine vardığınız andan itibaren ruhunuzu kuşatan hat örnekleriyle cami sizi kendine çekecektir, büyülenirsiniz.  İşte şu duvara bakın; gördüğünüz gibi bu duvarda büyük harflerle Allah, diğerinde Muhammed lafzı yazılı. Kubbeyi tutan sütunlarda ve caminin diğer duvarlarındaki büyük hat örneklerine bakın, ne kadar da büyüleyici değil mi?

Ve yine o “vav” harfi. Bursa’da sırlarını öğrendiğimiz o vav. Bunun haricinde, caminin içinde hüsn-ü hat sanatıyla yazılmış birbirinden güzel Esma-ü Hüsnalar, Aşere-i Mübeşşere’den ve Hulefa-i Raşidin’den isimler, sureler ve hadislerden örnekler yer almaktadır. Edirne’ye sadece Eski Cami’deki bu sanat cümbüşünü seyretmek için bile gelmeye değer. Keşke Yıldırım kardeşler saltanat için birbirlerine düşmeselerdi de bu güzelliğe kan bulaştırmasalardı…

Eski Cami’nin Diğer Özellikleri

Hat örnekleri kadar, Eski Cami’yi çekim merkezi haline getiren başka özellikleri de var. Caminin ortasına doğru konumlandırılmış müezzinler mahfili var. Edirnekâri ( Edirne işi ) bezemelerle süslenmiş. Müezzini, Mahfilin üzerine ulaştıran döner merdivenin sonunda, müezzinlerin piri Bilal-i Habeşi’nin adı yazılıdır.

Ak mermerden oyma minbere, “Âmene’r-rasulü” nakşedilmiş. Evliya Çelebi bu minberden bahsederken “Gayet sanatlı !” demeyi tercih etmiş. Bu minbere, bayram ve cuma namazlarında hatip kılıç kuşanarak çıkarmış. Hatibin hutbeye çıkarken kılıç kuşanması, Osmanlı’da bir gelenektir. Hatip minberde bu kılıca yaslanarak hutbe verirmiş.

Bakın arkadaşlar, şurada, minber ile mihrap arasında bir  taş parçası görüyorsunuz. Halk arasında bu taşa “Kâbe taşı” denir. Anlatılanlara göre Kabe’nin Yemen yönüne bakan köşesinden düşen bir taş parçasıymış bu taş. Kâbe imamının gördüğü bir rüya üzerine Edirne’ye, hediye olarak gönderilmiş. Ve Sultan II. Murad da kendi elleriyle, Rükn-i Yemani’den gelen bu taş parçasını buraya yerleştirmiş. Hatta çoğu kişi bu taşın Hacer’ül Esved’in bir parçası olduğuna inanır ve o na saygı gösterir.

Mihrap, görüldüğü gibi, mukarnaslarla süslenmiş. Mihrabın üzerindeki kubbede İhlas suresi ile birlikte bir hadis-i şerif yer alıyor. Enes bin Malik’ten rivayet edildiğine göre Resulullah şöyle buyurmuş: “Kim sabah namazını cemaatle kılar, güneş doğana kadar Allah’ı zikreder ve sonra iki rekat namaz kılarsa, o kimseye hac ve umre sevabı vardır.” Bu hadisteki mananın peşinde koşan cemaat sabah namazından sonra güneş doğana kadar dağılmaz, zikirle meşgul olur, kuşluk namazını da kılıp öyle dağılırlarmış.

Eski Cami’de, padişahların namazlarını eda ettikleri yer olan bir de hünkar mahfili bulunuyor.  Kadınlar mahfili de var, ahşaptan yapılmışlar. Ayrıca, iki tane de vaaz kürsüsü bulunuyor işte şurada. Rivayete göre; II. Murad döneminde İslâm büyüklerinden Hacı Bayram-ı Veli Hazretleri bu camide bir dönem vaaz vermiş. Onun Edirne’den ayrılışından sonra bu kürsüye çıkmak isteyen vaizlerin dilleri tutulmuş, konuşamamışlar, bundan dolayı bir vaaz kürsüsü daha yaptırılmış.”

Balkan Savaşı Şehitliği

Edirne‘yi gezmeye devam ediyoruz. Yolumuzun üzerine Balkan Savaşı Şehitliği çıkıyor. Burası Balkan savaşları sırasında bölgeyi ele geçiren Bulgarların Türk esirleri aç ve susuz bırakıp 20.000 kişinin ölmesine neden olduğu meydanmış. Günlerce aç kalan esirler ağaç kabukları yiyerek hayatta kalmaya çalışmışlar, ancak kolera, dizanteri gibi bulaşıcı hastalıklara karşı başlangıçta hiç bir önlem alınmadığından esirlerin çoğu ölmüş. Ölüler meydanda olduğu gibi bırakılmış, defnedilmemiş günlerce. Bulaşıcı hastalıkların yayılmasıyla resmen bir kıyım yaşanmış bu meydanda. Bu şehitlik onların anısına yapılmış.

Yüz yıl önce, 1913 yılında yaşanan bu acı olaylar, bugün hâlâ acısını hissettiriyor. Bu topraklarda,  bu ata yadigarı güzelim şehirde, yaşanan o acıları  bilerek dolaşmak insanı kahrediyor. Bu topraklar vatan olarak elimizde kalmış, kalmasına kalmış da nasıl kalmış, düşünmek lazım, hem de çok düşünmek lazım, ibret almak lazım.  

O esirlerin ölmemiş olanları  komutanlarıyla birlikte çeşitli işkencelere maruz bırakılmış, daha sonra da Meriç Nehri’ne atılarak, ateşe atılarak su kuyularına atılarak feci şekilde öldürülmüşler.

300.000 kadar şehit vermişiz Edirne’de. Bir Çanakkale’de, burada varmış meğer. Rehberimiz İsmail bey bunları anlatırken gözyaşımız sel oldu aktı Edirne sokaklarında.

Heyhat ki heyhat, ben bu bilgileri 63 yaşımda öğreniyorum. Tarih kitaplarımızda neden bu caniliklerden bahsedilmez. Edirne‘yi öğrenmek için 100 yıl sonra  Edirne’ye kadar gelmemiz mi gerekiyordu?

Savaş her zaman geride çok acı hatıralar bırakmıştır. Bugün bilhassa Ortadoğu’da ve diğer İslâm ülkelerinde buna benzer acılar hâlâ yaşanmaktadır. Durup düşünmemiz gerekiyor. 100 sene önce yaşadığımız acıların aynısını tekrar yaşamamak için durup düşünmemiz gerekiyor. Kim yapıyor, ne yapıyor, niçin yapıyor, kime yapıyor? diye durup düşünmemiz gerekiyor, ibret almamız gerekiyor, sonra da sorgulamamız gerekiyor. Acı ve ıstırap dolu duygularla, Edirne Şehitliği’nden ayrılırken, şehitlerine sahip çıkmayan Edirnelileri şiddetle kınayarak iniyoruz şehre doğru. Bu şehitliğin hali nedir böyle? Yapılmasaymış daha iyiymiş. Şehitlerine ve tarihi eserlerine sahip çıkamayan Edirneliler, ben ne diyeyim şimdi size, siz söyleyin…

Edirne’ye hayran kaldık

Tarihi eserler açısından oldukça etkileyici bir şehir Edirne, hayran kaldık. İtirafta bulunmam gerekiyor: En az 20 sefer içinden geçtim Edirne’nin, ciğerini yedim, köftesini yedim, otelinde kaldım, peynirini aldım. Bana da yazıklar olsun ki; ben de Edirne’yi ihmal etmişim. Hayıflandım, hem de ne hayıflanma. Edirne’yi bize neden tanıtmadılar, Edirne tarihini neden okutmadılar bize? Bu soruya, Türkiye’nin hangi değerini,  hangi kültürünü tanıttılar da Edirne’yi tanıtacaklar? şeklinde arkası arkasına sorulan sorularla cevap verebiliyoruz. Kendi ülkesine yabancı olan nesil yetiştirmek, herhalde sadece Türkiye’ye mahsus olsa gerektir.

Ben 1951 doğumluyum, Türk Eğitim Derneği’nin üyeleriyle birlikte, 2009 yılından itibaren, kendi imkanlarımızla ülkemizi tanımak için düştük yollara. Ülkemizi tanıdıkça vatanımıza olan hayranlığımız artıyor ve aynı zamanda devlet yetkililerine olan kinimiz de artıyor. Bu milletin asil evlatlarının, ülkelerini tanımaları için, ille de yurt dışına çıkmaları mı gerekiyor? Öğrenci gezileri düzenleyerek veya devlet destekli kültür gezileri düzenleyerek ülkemizin değerleri yeni nesle tanıtılamaz mı?  Eğer ihmal değilse, düpedüz hainliktir bu.

Edirne, sen mükemmel bir şehirsin 92 yıl Osmanlı’ya başkentlik yapmışsın. Ancak, senin örtüp-sarmaladığın, göğsünü verip emzirdiğin, karnını doyurduğun çocukların, maalesef senin kıymetini bilmiyorlar...

Bekle bizi İstanbul

Kendi değerlerine sahip çıkmayan, vefasız Edirnelilerin yaşadığı bu vefalı şehirden ayrılıyoruz.  Yönümüzü ve yüzümüzü çevirdik İstanbul’a. Kaptanımız Sezgin sürdü CD yi CD çalara. „Yüksek yüksek tepelere ev kurmasınlar...“

Önce türkünün acıklı hikayesi: Edirne/Malkara’da 18 yaşlarında Zeynep isimli güzelmi güzel  bir kız varmış. Köyde bir gün düğün kurulmuş. Köy ağasının düğünüymüş bu düğün. Uzaklardan gelenler de olmuş. Güreşler tutulmuş, at yarışları yapılmış. Uzaklardan düğüne gelen bir delikanlı(Ali)nın gözüne takılmış o güzeller güzeli Zeynep.  Ali gönlünü kaptırıvermiş Zeynep’e. Sormuş soruşturmuş Zeynep’i. Köyüne döner dönmez hemen babasını istemeye göndermiş.  

Göndermiş göndermesine de alamamışlar kızı. Köy çok uzaklarda imiş.  ‘6 günlük yola kız vermem ben!’ demiş Zeynep’in babası. Zeynep de ‘İstemem’ demiş, ‘Hayır!’ demiş.  Ali kızın peşini bırakmamış, bir , iki, üç derken nihayet Zeynep’i almış babasından. İstemeye istemeye Zeynep de ‘Evet’ demiş. Keşke evet demeseymiş, olmuş bir kere ve Zeynep Ali’nin köyü’ne gelin gitmiş.

Ali zeynep’ten hevesini alınca, ihmal etmeye başlamış Zeynep’i. Bir defa bile olsa Zeynep’i alıp ailesine götürmemiş. Aradan 7 yıl geçmiş.  Ailesinden ayrı olmaya alışık olmayan Zeynep yataklara düşmüş. İçindeki hasret büyüdükçe büyümüş, hasretini türkülere dökmeye başlamış Zeynep.

Zeynep’in perişan halini gören köylüler nihayet haber salmışlar Zeynep’in annesine-babasına. Annesi ve babası gelmişler ama, çok geç kalmışlar, Zeynep ölüm döşeğindedir.  Doya doya sarılamaz bile annesine ve babasına. Yattığı yerden nasihat gibi bir türkü mırıldanarak ruhunu teslim eder. Bu duruma çok üzülen köylüler ve halkımız o türküyü dilden dile günümüze kadar aktarıp getirmişlerdir. Türkü, günümüzde kına gecelerinin vazgeçilmezi olmuştur.

Yüksek yüksek tepeler ev kurmasınlar
Aşrı aşrı memlekete kız vermesinler

Annesinin bir tanesini hor görmesinler
Uçanda kuşlara malum olsun
Ben annemi özledim
Hem annemi hem babamı
Ben köyümü özledim

Babamım bir atı olsa binse de gelse
Annemin yelkeni olsa açsa da gelse
Kardeşlerim yollarımı bilse de gelse
Uçanda kuşlara malum olsun
Ben annemi özledim
Hem annemi hem babamı
Ben köyümü özledim

Ey güzelim Edirne! Sen ne de güzel ve de vefâlı bir şehirmişsin, o kadar sıkıntıya-işkenceye, kıyıma rağmen bizler için, temelinde yükselen Osmanlı’dan az da olsa hatıralar saklayabilmişsin, minnettârız sana. Ancak, seni bizden bizi de senden ayıran o vefasız Edirnelilere, hainlere, kıymet bilmez nankörlere yazıklar olsun...

Devam edecek

 

TABDUK EMRE’DEN

-Sürüsüne bereket-

Tabduk Emre, 13. yüzyıl sufisidir. Horasanlıdır.  Hacı Bektaş Veli ve Mevlâna ile aynı çağda yaşamıştır. Hoca Ahmet Yesevi çizgisine bağlıdır. Orta Asya'dan gelen Sinan Efendi yahut Ata Sinan isimli bir şeyh tarafından irşad edilmiştir. Alperenlerin ulularındandır. Taptuk Emre'nin mezarı; Ankara ili, Nallıhan ilçesi, 'Emrem Sultan Köyü'nde bulunmaktadır. Tabduk Emre Hacı Bektaş yolunun erenlerindendir. Tabduk Emre'ye  o, el vermiştir.

Tapduk Emre, Yunus Emre gibi bir değerli şahsiyeti yetiştirmiştir. Bu manada o, dergâh sahibi bir pir, rehber ve mürşittir.  Hak yolunu şöyle anlatır: „Yol bu, yola çıkıp varmayan, yoldan çıkıp varan yoktur. Yolu sorar isen, yol tektir. O da Hakk’a doğrudur. İşte, o sebepten tek bir yaratılmış yoktur ki, Hakk yolunda olmaya.“

Şeyhler ve Müftüler’in anlattıkları din  hakkında şu tespitleri yapar:

“Sürüsüne bereket; şeyh efendiler, müftü efendiler anlatırlar ha anlatırlar dururlar, var olalar!

Anlatırlar ama, sanılmaya ki din budur. İmdi, öyle bir hale getirdiler ki bu işi; sanki bu din abdestin nice alınacağından, orucu, namazı neyi bozacağından başka bir şey değildir.

Oruç dediğin, abdest dediğin, namaz dediğin iman var ise var azizim. Hele şu imanı bozan şeylerden anlat bize de abdestimiz tuta. Anlat hele mütfü efendi, orucu nelerin bozacağını.

Bunları ezber çok da zor değil, sen asıl imanı bozan haller ne ola onu anlat hele:

- Kul hakkı yemek,

- emeği hiçe saymak,

- işi ehline vermemek,

- adam kayırmak,

- işine ve tartısanı hile karıştırmak,

- hırsa kapılmak,

- zayıf bulunca zulmetmet,

- büyük görünce dalkavukluk etmek,

- topluluk işine fitne sokmak,

- bölüştürmemek bölücülük yapmak,

- dostunu dahi kıskanmak,

- yalan söylemek, buğz beslemek.

Hep söyleriz bir kere daha söyleyelim. Ne der ulu atamız, pirimiz Ahmet Yesevi:

Ağlaması göz boyar,

her gün ayağı kayar,

kendini adam sayar ahir zaman şeyhleri

Başına sarık sarar,

kendine mürit arar,

ilmi yok neye yarar

ahir zaman şeyhleri

Dünyaya kucak açar,

zoru görende kaçar,

her yana küfür saçar

ahir zaman şeyhleri

İşte böyle şey efendi, müftü efendi; şimdi bu işler binbir günahı salıverir. Aman ha abdesti bozan haller..., onun nice alınacağı belli, çaresi ilacı belli. Namazı, orucu kaçıranın da ilacı belli. De hele o vakit imanı bozan bu nice günahın ilacı ne ola? O vakit buna reçete ne ola? Nerede buluruz günahın reçetelerini? Hangi hekimdedir?

Günah hastalığının ilacı şudur ki: Tevbe kökünü, istiğfar yaprağıyla karıştırıp, gönül havanına koyduktan sonra tevhid tokmağıyla döveceksin. İnsaf eleğinde eledikten sonra göz yaşıyla hamur edip aşk ateşinde pişireceksin. Muhabbet bağından da birazcı karıştırıp sabah akşam kanaat kaşığıyla azar azar yiyeceksin. İşte sana ilaç....

CESUR YÜREKLİ KADIN, KATOLIK IRENA SENDLEROWA

Bir kadın düşünün ki, her gün bir çocuğu kurtarmak adına, dünya tarihine zulmüyle geçmiş Nazi Almanya’sıyla alay edercesine mücadele etsin, onunla vicdanının da verdiği güçle savaşsın. Herkesin Yahudileri parmakla ‘vebalı’ gösterir gibi şikayet ettiği, sırf ayrı bir ırk ve dinden diye harcamaya hazır olduğu bir savaşta, O, ‘nasıl bir insanı daha yaşatabilirim?’ kaygısıyla yaşasın. İşte bu kadın İrena Sendlerowa (Sendler), ömrünü binlerce Yahudi çocuğu kurtarmaya ve onlara mutluluk vermeye adayan cesur yürekli bir kadın. 

 

II.Dünya Savaşı'nda Polonyalı bir Katolik hemşire/sosyal hizmet uzmanı. Yahudi çocuklara sempatisi çocuk yaşlarında başlamış. Doktor olan babası yahudi çocukları tedavi ederken (diğer doktorlar o çocukları tedavi etmeyi kabul etmemişlerdir) bulaşıcı hastalık sonucu Şubat 1917'de hayatını kaybetmiştir. Okuyalım ve ibret alalım:

Varşova gettosu İrena Sendler’in zorlu mücadelesi 1939’da başlar. Nazi Almanya’sı ordularının Polonya’yı işgali ile 1 Eylül 1939’da başlayan İkinci Dünya Savaşı sonrasında, birçok şehirde olduğu gibi Varşova’da da yüzbinlerce Yahudi, ‘getto’ denilen semtlerde toplatılır. 350 ila 400 bin kişilik Yahudi nüfusun, etrafı 18 kilometrelik bir duvarla çevrilen gettodan artık sadece ölülerin çıkmasına izin verilecektir. Alman gizli polis teşkilatı Gestapo’nun da sıkı denetim altında tuttuğu gettonun yönetimi Nazilerce oluşturulan Yahudi Konseyi (Judenrat), denetimi ise Yahudi Güvenlik Birimi (Jüdischer Ordnungsdi-enst) tarafından sağlanır. Kimi zaman bir odada 7-8 kişinin kaldığı gettoda, gıda, hijyen ve kışla birlikte soğuğun da etkisiyle hastalıklar ve ölümlerin gelmesi çok sürmez. Gettolardaki yaşamdan en çok etkilenenler de tabii ki çocuklardır. İrena Sendler’in mücadelesi ise Varşova Gettosu daha kurulmadan başlar ve gettonun kahredici ortamında daha da hızlanır. Savaşın başlaması ile işgal altındaki Varşova’da belediyenin Sosyal Yardım Dairesi’nde çalışmaya başlayan İrena Sendler, birlikte çalıştığı arkadaşlarıyla gettodaki Yahudi çocukları kurtarmak için akla hayale gelmeyecek yöntemler geliştirir. Getto’da çıkan tifüs salgınını fırsat bilen İrena ve arkadaşları, özellikle bebek ve küçük yaştaki çocukları kurtarmayı hedeflerler. 

 

ÇOCUKLAR İÇİN İNANILMAZ BİR MÜCADELE 

 

Yahudi çocukların kaçırılması için getto duvarında açılan gizli delikten kaçışların yanı sıra, salgın bahanesiyle içeri sokulan itfaiye ve ambulanslarla da kaçışlar organize edilir. Kimi zaman çöp bidonlarında, kimi zaman da büyük bir paket içinde kaçırılır çocuklar. İrena’nın özellikle bebek veya çok küçük yaştaki çocukları çöp kutusu ve paket içinde kaçırdığında aldığı önlem de oldukça ustacadır. Bebeklerin ağlama seslerinin askerlerce duyulmaması için İrena’nın kamyonetinde sürekli bir köpek bulunuyordu ve onu askerleri görür görmez havlaması için eğitmişti. Böylelikle Gettonun giriş ve çıkışlarında kontrol yapan Alman askerleri, çocukların ağlamalarından çok köpeğin havlama seslerini duyuyorlardı. Getto’dan çıkardığı Yahudi çocukları için 2-3 bin arası sahte kimlik belgesi hazırlayan İrena ve arka-daşları, bu çocukları genellikle Varşova’daki veya kent dışındaki Katolik Polonyalı ailelere veya yetimhanelere yerleştirdiler. Getto’dan kurtarılan çocukların savaş sonrasında ailelerine kavuşabilmeleri için de iyi bir metod uygulanmıştı. Kurtardığı çocukların isim ve soy isimleri ile ailelerine ait bilgileri sigara kâğıtlarına not eden İrena, bu kağıtları daha sonra oldukça iyi sakladığı bir kavanozun içine koymuştu. Bu yöntem ise İrena Sendler’in 2000’li yıllarda hayatını konu alan araştırmaları yapan Kansaslı (ABD) dört üniversite öğrencisi tarafından hazırlanan Life in a jar- Kavanozdaki Hayat adlı tiyatro oyununa başlık olur. 

 

KOD ADI ‘JOLANTA’ 

 

Bu arada Londra’da sürgünde bulunan Polonya Hükümeti tarafından gettolardaki Yahudi ve diğer halklara yardım için gizli birimler de kurulur. Yahudilere destek vermek için Eylül 1942’de kurulan ‘Zegota’ adlı kuruluşa üye olanlardan biri de, ‘Jolanta’ kod adlı İrena Sendler olur. İrena, Aralık 1942’de ise Zegota tarafından Varşova Belediyesi’ndeki sosyal yardım dairesinde çocuk servisine sorumlu olarak atar. Zegota tarafından sosyal yardım dairesine aktarılan gizli fonlar da Yahudi çocukların kurtarılması için kullanılır ve tabii ki bu paralar Gestapo’nun da dikkatini çeker. 4 yıl boyunca en az 2 bin 500 çocuğun kurtarılmasına yardımcı olan İrena’nın çabaları, 20 Ekim 1943’de Gestapo tarafından yaka-lanması ile son bulur. 

 

HAYATINI KARARTAN İŞKENCELERE RAĞMEN SIR VERMEDİ 

 

Gestapo tarafından yapılan sorguda İrena’ya bin bir türlü işkence yapılır ve Yahudi çocukların nasıl kaçırıldığı ve nerelere saklandığını itiraf etmesi istenir. İşkencelere direnen İrena’nın kolları ve bacakları kırılır ki, hayatının geri kalan 65 yılını da sakat olarak geçirecektir. Ancak, Gestapo İrena’dan ne dava arkadaşları ile ilgili bilgi alabilir, ne de kurtardığı çocuklarla ilgili. Naziler tarafından ölüm cezasına çarptırılan İrena’nın hayatı, tutulduğu cezaevinin gardiyanlarına verilen rüşvet ile son anda kaçırılmasıyla kurtarılır. Savaşın bittiği 1945 yılına kadar da Zegota’ya bağlı Yahudi çocukları kurtarma birimini yönetmeye devam eder. İrena Sendler’in Varşova Gettosu’ndaki insanlık mücadelesi sadece Polonya hükümeti ve Yahudiler tarafından hatırlanır. Savaş sonrasında sakladığı sigara kağıdı dolu kavanozu ve diğer listeleri Polonya Yahudi Komitesi’ne teslim eder. Bu sayede İrena ve ekibinin kurtardığı çocuklardan yaklaşık 2 bini tespit edilir ve bir kısmı ailelerine kavuşur. 

 

80’İNDEN SONRA YENİDEN HATIRLANAN BİR KAHRAMAN 

 

İsrail’de kurulan savaş mağdurları müzesi Yad Vashem tarafından 1965 yılında ‘Uluslararası Dürüst’ ödülüne layık görülen İrena Sendler, 1991 yılında İsrail onursal vatandaşlığı, 2003 yılında da Polonya’daki en yüksek ödül olan Beyaz Kartal Nişanı’na layık görülür. Aynı yıl Papa II. Jean Paul tarafından onore edilen İrena Sendler, 2007 yılında da çocuklara mutluluk ve gülümseme için çalışanlara verilen ‘Gülümseme Nişanı’nı alır. Aynı yıl Polonya Senatosu tarafından ‘Ulusal Kahraman’ olarak onurlandırılır. 

 

NOBEL’E HAYAT KURTARAN DEĞİL, KARARTANLAR LAYIK GÖRÜLDÜ 

 

2007 yılında, Polonya Senatosu’nun Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterdiği Sendler’in yerine, yıllarca ABD’nin politikalarının perde arkası yürütücüsü olan, ama daha sonraları küresel ısınma üzerine çalışmaları ile imaj yapan Başkan Yardımcısı Al Gore layık görülür. Savaş öncesi evlendiği Mieczyław Sendler’den savaş sonrasında boşanan İrena, daha sonra kendisi gibi bir militan olan Stefan Zgrzembski ile evlenir ve üç çocuğu olur. Amerikalı 4 üniversite öğrencisi kız tarafından yeniden hatırlanana kadar sakin bir hayat geçiren İrena Sendler, 12 Mayıs 2008’de 98 yaşında hayata veda eder. İrena Sendler’in savaş dönemi çalışmalarını konu alan Life in a Jar (Kavanozdaki Hayatlar) tiyatro gösterimi ABD’de iki yüzden fazla kez gösterilir. 2005 yılında Anna Mieszkowska tarafından yazılan The Mother of the Holocaust Children (Holokost Çocuklarının Annesi) adlı kitap, 2009 yılında sinemaya uyarlanır. Başrolünü Anna Paquin’in oynadığı Cesur Yürek-Irena Sendler (The Courageous Heart of Irena Sendler) adlı film ile ölümünden sonra adını tüm dünyaya duyurdu. 

 

MUTLUYDU AMA... 

 

Hayatının üçte ikisini sakat olarak geçirmesine neden olan nihai amacını ise her zaman dolu dolu yaşadı İrena Sendler. Daha önce genç bir kadın iken kurtardığı çocuklarca yalnız bırakılmayan İrena Sendler’in tüm unutulmuşluğuna rağmen tek amacı kurtardığı çocukların gülüşlerini görebilmekti. Zaten onu onca yıl hayatta tutan da bu amacını engel olamadığı milyonlarca ölüme rağmen gerçekleştirmiş olmanın verdiği mutluluk olsa gerek. İrena Sendler’in belki de en çok üzen şey, bir daha yaşanmaması için karşı çıktığı zulümlerin hiç bitmemesi oldu. Hayattayken söylediği bu sözler onun hem mutluluk hem de hüznünü yansıtıyor: “II. Dünya Savaşı’nın ardından insanlığın bir şeylerin farkına vardığını, olanların bir daha asla tekrarlanmayacağını düşünmüştük. Oysa hiçbir şey anlaşılmış değil. Din, etnisite ve milliyete dayalı savaşlar devam ediyor. Dünya hâlâ bir kan gölünden farksız. Fakat her şey başka türlü olabilir; yeter ki sevgi, tevazu ve hoşgörü bizimle olsun.”

İrena Sendlerowa (1910 - 2008) 15 Şubat 1910 Otwock doğumlu "Jolanta" lakaplı İrena Sendlerowa 12 Mayıs 2008'de 98 yaşında hayata gözlerini yumdu. Varşova Üniversitesinde okuduğu yıllarda Polonyalı öğrenciler arasındaki sâmî karşıtı tavırlara kararlılıkla karşı çıktı. Otuzlu yıllarda, Varşovalı fakirlere yardım eli uzatan sosyal yardım kuruluşlarında çalıştı. 2. Dünya Savaşı sırasında, Varşova Şehir Yönetimi Sosyal Yardım Dairesinin yapısından faydalanarak yahudi halkına yardımlar sağladı. Aynı zamanda, Yahudi Cemaati Sosyal Yardım Organizasyonu ile de işbirliği içindeydi. Sürgündeki Polonya Hükümetinin girişimiyle 27 Eylül 1942'de Varşova'da "Konrad Zegota" Yahudilere Yardım Geçici Komitesi kurulduğunda, İrena Sendlerowa Çocuk Bölümünün yönetimini üstlendi. "Zegota" daki çalışma arkadaşları ile birlikte "ari, aryan" belgeleri düzenleyerek Varşova'nın getto-larından kaçırdiğı 2.500'ü aşkın Yahudi çocuğu hristiyan ailelerin himayesine verdi, çocuk evleri veya manastırlara sığınmalarını sağladı. Kendi ve yakınlarının hayatını her gün riske attı. Aynı zamanda, Polonya direniş hareketine de katıldı. 1943'de gestapo tarafından tutuklanıp işkenceye maruz kaldıktan sonra ölüme mahküm edildi. Daha sonra, Polonyalı bağımsızlık direnişçilerince kurtarılarak Varşova Ayaklanmasına hastabakıcı olarak katıldı. Savaş sonrası çocuk ve huzurevleri açılmasına yardım etti. 

 

1965'de Yad Vashem Enstitüsünce ‘Uluslararası Dürüst Kişiler' ünvanına layık görüldü, 1991'de ise kendisine İsrail fahri vatandaşlık unvanı verildi. 2003'de Beyaz Kartal Nişanı ve Jan Karski "Üstün Cesaret" ödülü ile onurlandırıldı. İki kez Dünya Nobel Barış Ödülüne aday gösterildi. Polonya Cumhuriyet Senatosu İrena Sendlerowa ve Yahudilere Yardım Kuruluna duyduğu saygıyı 2007'de çıkardığı özel bir tezkere ile ifade etmiştir. Aynı yıl, dünya çocuklarınca verilen en önemli madalya - Gülücük Nişanı ile ödüllendirildi. Polonya Hahambaşı Michael Schudrich onunla ilgili olarak şöyle demiştir: "O, sadece Yahudi çocukları kurtarmakla kalmayıp, aynı zamanda Avrupa'nın ruhunu da kurtardı." İrena Sendlerowa, XX yüzyılın en büyük Polonyalı kadınlarından biriydi, cesaret ve erdemler örneğiydi.